ਕਿਹਦੇ ਲਈ ਲਿਖੀਏ?

ਸ਼ਾਇਦ ਇਹ ਸਵਾਲ ਹਰ ਲੇਖਕ ਮੁਹਰੇ ਹੀ ਆ ਖੜਦਾ ਹੋਵੇ ਕਿ ਅਸੀਂ ਕਿਹਦੇ ਲਈ ਲਿਖ ਰਹੇ ਹਾਂ। ਕੀ ਲਿਖਦੇ ਸਮੇਂ ਲੇਖਕ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਉਸ ਦੇ ਪਾਠਕ ਹੁੰਦੇ ਹਨ? ਇਸ ਬਾਰੇ ਮੈਂ ਸੋਚਦਾ ਹਾਂ ਕਿ ਜਦੋਂ ਕਿਸੇ ਮਕਸਦ ਨਾਲ ਲਿਖਿਆ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਲੇਖਕ ਸੁਚੇਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਕਿਸ ਲਈ ਲਿਖ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਇਸ ਬਾਰੇ ਕੱਲ ਹੀ ਡਾ. ਸਵਰਨ ਚੰਦਨ ਨਾਲ ਗੱਲਬਾਤ ਹੋ ਰਹੀ ਸੀ। ਉਸ ਦਾ ਨਵਾਂ ਨਾਵਲ 'ਸਮਾਂ' ਮੈਂ ਕੱਲ ਹੀ ਮੁਕਾਇਆ ਸੀ ਤੇ ਨਾਵਲਕਾਰ ਇੰਡੀਆ ਜਾਂਦਾ ਹੋਇਆ ਕੁਝ ਘੰਟੇ ਮੇਰੇ ਪਾਸ ਠਹਿਰਿਆ ਸੀ ਤੇ ਇਸੇ ਸਵਾਲ ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਗੱਲ ਤੁਰ ਪਈ। ਨਾਵਲ 'ਸਮਾਂ' ਕੁਝ ਮੁਸ਼ਕਲ ਨਾਵਲ ਹੈ। ਮੁਸ਼ਕਲ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਕਿ ਇਸ ਵਿਚ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ ਧੂਆਂ-ਧਾਰ ਸਪੀਚਾਂ ਹਨ। ਇਸ ਦਾ ਮੁੱਖ ਪਾਤਰ ਸੁਦੀਪ ਸੁਮੇਰ ਪੀ. ਐਚ. ਡੀ. ਡਾਕਟਰ ਹੈ ਤੇ ਉਹ ਭਾਸ਼ਨ ਦੇਣ ਥਾਂ ਪੁਰ ਥਾਂ ਜਾਂਦਾ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ, ਉਹ ਸਾਰੇ ਦੇ ਸਾਰੇ ਭਾਸ਼ਨ ਪੂਰੇ ਨਾਵਲ ਵਿਚ ਦਿਤੇ ਹੋਏ। ਕਿਤੇ ਸੁਦੀਪ ਸੁਮੇਰ ਦਵੰਦਵਾਦ ਸਮਝਾ ਰਿਹਾ ਹੈ, ਕਿਤੇ ਉਤਰ-ਆਧੁਨਿਕਵਾਦ, ਕਿਤੇ ਗਲੋਬਲਾਈਜੇਸ਼ਨ ਤੇ ਕਿਤੇ ਬ੍ਰਹਮੰਡ ਦੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਹੋ ਰਹੀਆਂ ਹਨ। ਉਹ ਆਪਣੇ ਵਰਗੇ ਹੋਰਨਾਂ ਪੰਜਾਬੀ ਦੇ ਡਾਕਟਰਾਂ ਨਾਲ ਬਹਿਸਾਂ ਵੀ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਵੈਸੇ ਮੈਂ ਤਾਂ ਇਹਨਾਂ ਭਾਸ਼ਨਾਂ ਤੇ ਇਹਨਾਂ ਬਹਿਸਾਂ ਤੋਂ ਕਾਫੀ ਕੁਝ ਸਿਖਿਆ ਹੈ, ਹੋਰ ਪਾਠਕ ਵੀ ਸਿਖਣਗੇ ਹੀ ਪਰ ਇਹ ਨਾਵਲ ਆਮ ਪਾਠਕ ਦੇ ਸ਼ਾਇਦ ਪੱਲੇ ਨਾ ਪਵੇ। ਇਹੋ ਗੱਲ ਮੈਂ ਨਾਵਲਕਾਰ ਨਾਲ ਕੀਤੀ ਤਾਂ ਉਸ ਨੇ ਸਪੱਸ਼ਟ ਕਹਿ ਦਿਤਾ ਕਿ ਇਹ ਨਾਵਲ ਆਮ ਪਾਠਕ ਲਈ ਹੈ ਹੀ ਨਹੀਂ। ਫਿਰ ਨਾਵਲਕਾਰ ਨੇ ਇਕ ਹੋਰ ਸ਼ੰਕਾ ਵੀ ਜ਼ਾਹਿਰ ਕੀਤਾ ਕਿ ਪੂਰੇ ਇੰਗਲੈਂਡ ਵਿਚ ਉਸ ਨੂੰ ਕੋਈ ਵੀ ਅਜਿਹਾ ਬੰਦਾ ਨਹੀਂ ਮਿਲ ਰਿਹਾ {ਮੈਨੂੰ ਛੱਡ ਕੇ} ਜਿਸ ਨੂੰ ਉਹ ਨਾਵਲ ਪੜ੍ਹਨ ਲਈ ਦੇਵੇ ਕਿਉਂਕਿ ਅਗਲੇ ਨੂੰ ਸਮਝ ਹੀ ਨਹੀਂ ਲਗਣਾ। ਅਜਿਹੀ ਹਾਲਤ ਵਿਚ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਨਾਵਲ ਦੇਣ ਦਾ ਮਤਲਬ ਹੈ ਕਿ ਇਸ ਦੀ ਕਾਪੀ ਖਰਾਬ ਕਰਨਾ। ਫਿਰ ਵੀ ਉਸ ਨੇ ਦੋ ਕਾਪੀਆਂ ਹੋਰ ਲੇਖਕਾਂ ਨੂੰ ਦਿਤੀਆਂ ਹਨ। ਫਿਰ ਅਸੀਂ ਦੋਨਾਂ ਨੇ ਪੂਰੀ ਦੁਨੀਆਂ ਦੇ ਪੰਜਾਬੀ-ਅਲੋਚਕਾਂ ਦੀ ਲਿਸਟ ਬਣਾਈ ਜੋ ਇਸ ਨਾਵਲ ਉਪਰ ਪਰਚਾ ਲਿਖਣ ਦੇ ਕਾਬਲ ਹੋਣ ਪਰ ਡਾ. ਸਵਰਨ ਚੰਦਨ ਨੂੰ ਇਕ ਵੀ ਨਾਂ ਨਹੀਂ ਲਭਿਆ {ਵੈਸੇ ਮੈਂ ਇਸ ਨਾਵਲ 'ਤੇ ਪਰਚਾ ਲਿਖ ਰਿਹਾ ਹਾਂ} ਜੋ ਇਸ ਨਾਵਲ ਉਪਰ ਗੱਲ ਕਰ ਸਕੇ, ਪਰਚਾ ਲਿਖ ਕੇ ਇਸ ਨਾਵਲ ਨਾਲ ਇਨਸਾਫ ਕਰੇ। ਇਹ ਤਾਂ ਸੱਚ ਹੈ ਹੀ ਕਿ ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤ-ਅਲੋਚਨਾ ਵਿਚ ਇਸ ਵੇਲੇ ਅਲੋਚਕਾਂ ਦਾ ਕਾਲ਼ ਪੈ ਗਿਆ ਹੈ। ਹਰਭਜਨ ਸਿੰਘ, ਅਤਰ ਸਿੰਘ ਵਰਗੇ ਅਲੋਚਕ ਨਹੀਂ ਰਹੇ। ਸੇਖੋਂ, ਕਿਸ਼ਨ ਸਿੰਘ ਤਾਂ ਦੂਰ ਦੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਹਨ। ਨਵੇਂ ਅਲੋਚਕ ਪੂਰੀ ਮਿਹਨਤ ਨਹੀਂ ਕਰਦੇ। ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤ ਵਿਚ ਰਿਵਿਊਕਾਰ ਬਹੁਤ ਹਨ ਪਰ ਅਲੋਚਕ ਏਨੇ ਨਹੀਂ। ਡਾ. ਸਵਰਨ ਚੰਦਨ ਦਾ ਸ਼ੰਕਾ ਕਿ ਉਸ ਦੇ ਨਾਵਲ ਨਾਲ ਇਨਸਾਫ ਕਰਦਾ ਪਰਚਾ ਲਿਖਣ ਵਾਲਾ ਕੋਈ ਨਹੀਂ ਇਸ ਦਾ ਉਤਰ ਤਾਂ ਭਵਿੱਖ ਵਿਚ ਪਿਆ ਹੈ ਪਰ ਅਲੋਚਕਾਂ ਦੀ ਘਾਟ ਦੇ ਕਾਰਨ ਉਸ ਦੇ ਨਾਵਲ ਵਿਚ ਮੌਜੂਦ ਹਨ ਕਿ ਅਜਕਲ ਹਰ ਕੋਈ ਸ਼ੌਰਟ-ਕੱਟ ਲਭਦਾ ਹੈ।

ਨਾਵਲ ਦੀ ਅਲੋਚਨਾ ਨਾਲੋਂ ਮੈਨੂੰ ਇਹ ਗੱਲ ਇਹ ਜ਼ਿਆਦਾ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਲਗਦੀ ਹੈ ਕਿ ਤੁਹਾਡੇ ਲਿਖੇ ਨਾਵਲ ਨੂੰ ਕੌਣ ਪੜੇਗਾ। ਕਿਹੜੇ ਪਾਠਕਾਂ ਤਕ ਇਹ ਪੁੱਜੇਗਾ। ਡਾ. ਸਵਰਨ ਚੰਦਨ ਚੇਤੰਨ ਹੈ ਕਿ ਉਸ ਦਾ ਨਾਵਲ ਆਮ ਪਾਠਕ ਲਈ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਉਸ ਦਾ ਕਹਿਣਾ ਹੈ ਕਿ ਆਮ ਪਾਠਕ ਲਈ ਗੁਲਸ਼ਨ ਨੰਦਾ ਹੈ, ਕਰਨਲ ਰੰਜੀਤ ਹੈ, ਬੂਟਾ ਸਿੰਘ ਸ਼ਾਦ ਹੈ, ਰਾਮ ਸਰੂਪ ਅਣਖੀ ਹੈ, ਨਾਨਕ ਸਿੰਘ ਹੈ। ਉਸ ਮੁਤਾਬਕ ਉਸ ਦਾ ਨਾਵਲ 'ਕੰਜਕਾਂ' ਵੀ ਇਕ ਔਖਾ ਨਾਵਲ ਸੀ। ਇਸ ਦਾ ਕਿੰਨਾ ਸਾਰਾ ਹਿੱਸਾ ਤਾਂ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਵਿਚ ਹੀ ਸੀ ਫਿਰ ਵੀ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਇਸ ਨੂੰ ਬਹੁਤ ਪਸੰਦ ਕੀਤਾ ਸੀ। 'ਵੇਟਿੰਗ ਫਾਰ ਗੋਡੋਤ' ਕਿੰਨਿਆਂ ਕੁ ਨੂੰ ਸਮਝ ਲਗਦਾ ਹੈ ਫਿਰ ਵੀ ਉਹ ਉਤਮ ਰਚਨਾ ਮੰਨੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਉਸ ਮੁਤਾਬਕ ਇਤਹਾਸ ਦੇਖੀਏ ਤਾਂ ਇਲੀਟ ਲਈ ਲਿਖੇ ਨਾਵਲ ਹੀ ਵਧੀਆ ਨਾਵਲ ਮੰਨੇ ਗਏ ਹਨ। ਮੈਂ ਇੰਨੇ ਨਾਵਲ ਲਿਖੇ ਹਨ ਪਾਠਕਾਂ ਬਾਰੇ ਕਦੇ ਸੋਚਿਆ ਹੀ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਮੈਂ ਸੋਚਦਾ ਹਾਂ ਕਿ ਅਗਲਾ ਨਾਵਲ ਇਹ ਗੱਲ ਜ਼ਿਹਨ ਵਿਚ ਰੱਖ ਕੇ ਲਿਖਾਂਗਾ।