ਪਿਛੇ ਜਿਹੇ ਮੈਂ ਐਮ. ਏ. ਵਿਚ ਪੜ੍ਹਦੇ ਵਿਦਿਆਰਥੀਆਂ ਨੂੰ ਮੁਖਾਤਿਬ ਸਾਂ ਜਿਹਨਾਂ ਦੇ ਕੋਰਸ ਵਿਚ ਮੇਰਾ ਨਾਵਲ 'ਰੇਤ' ਲਗਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਨਾਵਲ ਬਾਰੇ ਸਵਾਲ ਕਰਦਿਆਂ ਅਚਾਨਕ ਇਕ ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਨੇ ਪੁੱਛਿਆ ਕਿ ਮੈਨੂੰ ਅਗਲਾ ਇਨਾਮ ਕਦੋਂ ਮਿਲੇਗਾ। ਉਸ ਦਾ ਸਵਾਲ ਸੁਣ ਕੇ ਮੈਂ ਸੋਚਣ ਲਗਿਆ ਕਿ ਮੈਨੂੰ ਤਾਂ ਕੋਈ ਵੀ ਇਨਾਮ ਨਹੀਂ ਮਿਲਿਆ ਤੇ ਇਹ ਨੌਜਵਾਨ ਅਗਲੇ ਇਨਾਮ ਦੀ ਗੱਲ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਮੈਨੂੰ ਜੋ ਜਵਾਬ ਕਾਹਲੀ ਵਿਚ ਸੁਝਿਆ ਉਸ ਅਨੁਸਾਰ ਮੈਂ ਕਿਹਾ ਕਿ ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤ ਵਿਚ ਇਨਾਮਾਂ ਦੀ ਇਕ ਖਾਸ ਭਾਸ਼ਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਜੋ ਮੈਨੂੰ ਨਹੀਂ ਆਉਂਦੀ। ਜਵਾਬ ਸੁਣ ਕੇ ਉਹ ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਖੁਸ਼ ਹੋਇਆ ਜਾਂ ਨਹੀਂ ਪਰ ਮੈਨੂੰ ਇਸ ਜਵਾਬ ਨਾਲ ਬਹੁਤ ਤਸੱਲੀ ਹੋਈ। ਇਸ ਸਵਾਲ ਦਾ ਮੇਰੇ ਕੋਲ ਇਸ ਤੋਂ ਵਧੀਆ ਉੱਤਰ ਹੈ ਹੀ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤ ਵਿਚ ਇਨਾਮ ਕਿਵੇਂ ਮਿਲਦੇ ਹਨ ਜਾਂ ਕਿਵੇਂ ਬੋਚੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਇਹ ਤਾਂ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਲੋਕ ਜਾਣਦੇ ਹੋਣਗੇ, ਸੁਖਪਾਲਵੀਰ ਹਸਰਤ ਤੇ ਵਿਸ਼ਵਾ ਨਾਥ ਤਿਵਾੜੀ ਦੀ ਕਹਾਣੀ ਪੁਰਾਣੀ ਹੋ ਕੇ ਵੀ ਨਵੀਂ ਹੈ। ਇਨਾਮ ਦੇਣ ਵਾਲਿਆਂ ਨਾਲ ਕਿਹੜੀ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿਚ ਗੱਲ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਇਹ ਕਿਸੇ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਹੀ ਆਉਂਦੀ ਹੈ, ਘੱਟੋ ਘੱਟ ਮੈਨੂੰ ਤਾਂ ਬਿਲਕੁਲ ਨਹੀਂ ਆਉਂਦੀ। ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤ ਦੀ ਇਨਾਮਾਂ ਦੀ ਭਾਸ਼ਾ ਨਾ ਸਮਝ ਸਕਣ ਦੀ ਇਹ ਸਥਿਤੀ ਬਹੁਤ ਪੁਰਾਣੀ ਹੈ ਅੰਮ੍ਰਿਤਾ ਵੇਲੇ ਦੀ ਜਦੋਂ ਉਸ ਨੇ ਆਪਣੇ ਹੱਕ ਵਿਚ ਵੋਟ ਪਾ ਲਈ ਸੀ ਤੇ ਕਈ ਹੋਰ ਦੇਖਦੇ ਰਹਿ ਗਏ ਸਨ। ਇਹ ਹਾਲੇ ਕੱਲ ਦੀ ਗੱਲ ਹੈ ਕਿ ਦਲੀਪ ਕੋਰ ਟਿਵਾਣਾ ਤੇ ਕੰਵਲ ਨੇ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਇਨਾਮ ਦੇ ਲਿਆ ਤੇ ਨਾਲ ਹੀ ਹੋਰਨਾਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਪਤੀਆਂ ਨੂੰ, ਆਪਣੀਆਂ ਮਹਿਬੂਬਵਾਂ ਨੂੰ ਜਾਂ ਆਪਣੇ ਚਹੇਤਿਆਂ ਨੂੰ ਜਾਂ ਆਪਣੇ ਅਮਰੀਕਾ-ਇੰਗਲੈਂਡ ਦੇ ਟਿਕਟ-ਦੇਵਤਾਵਾਂ ਨੂੰ ਇਨਾਮ ਦਵਾਏ ਤੇ ਇਨਾਮ ਦਵਾਉਣ ਲਈ ਮੀਟਿੰਗਾਂ ਵਿਚ ਚੀਕ-ਚਹਾੜਾ ਪਾਇਆ-ਪੁਆਇਆ। ਇਹਨਾਂ ਇਨਾਮਾਂ ਦੀਆਂ ਕੁਝ ਕੁ ਪੈੜਾਂ ਨੂੰ ਨੱਪਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰੀਏ ਤਾਂ ਕੁਝ ਨੁਕਤੇ ਹੱਥ ਲਗਦੇ ਹਨ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਕਿਸੇ ਉੁਮਰ ਪੁਗਾ ਚੁੱਕੀ ਲੇਖਕਾ ਨੂੰ ਇਹ ਇਨਾਮ ਨਹੀਂ ਮਿਲਦਾ। ਮਨਜੀਤ ਟਿਵਾਣਾ, ਅਜੀਤ ਕੋਰ ਵਰਗੀਆਂ ਖੁਸ਼ਕਿਸਮਤ ਸਨ ਕਿ ਸਮੇਂ ਸਿਰ ਖੱਟ ਗਈਆਂ। ਹੁਣ ਵੀ ਜੋ ਇਨਾਮ ਲੈਣ ਦੀ ਪੰਕਤੀ ਵਿਚ ਜਿਹੜੀਆਂ ਔਰਤਾਂ ਹਾਜ਼ਰ ਹਨ ਹਾਲੇ ਜਵਾਨੀ ਦੀ ਸਰਦਲ ਦੇ ਅੰਦਰ ਹਨ, ਮਿਲ ਗਿਆ ਤਾਂ ਮਿਲ ਗਿਆ ਨਹੀਂ ਤਾਂ ਅੱਲਾ ਬੇਲੀ। ਚੜੀ ਉਮਰ ਦੀ ਲੇਖਕਾ ਬਾਰੇ ਕੋਈ ਸੁਫਨਾ ਵੀ ਨਹੀਂ ਲੈ ਸਕਦਾ। ਇਕ ਹੋਰ ਨੁਕਤਾ ਹੱਥ ਆ ਰਿਹਾ ਹੈ ਕਿ ਲੁਧਿਆਣੇ ਦਾ ਇਕ ਸਰਕਾਰੀ ਅਫਸਰ ਜਿਸ ਦਾ ਕੰਮ ਇਨਾਮ ਤੋਂ ਬਹੁਤ ਉੁਰੇ ਦਾ ਹੈ, ਵੀ ਇਨਾਮ ਦੀ ਭਾਸ਼ਾ ਸਮਝ ਗਿਆ ਤੇ ਲੈ ਗਿਆ। ਸਰਕਾਰੀ ਅਫਸਰ ਹੋਣਾ ਹੀ ਇਸ ਭਾਸ਼ਾ ਦਾ ਮਾਹਰ ਬਣਾ ਦਿੰਦਾ ਹੈ ਪਰ ਉਸ ਨੇ ਇਸ ਇਨਾਮ ਦੇ ਖਿਲਾਫ ਕੁਝ ਕੁ ਲਿਖੀਆ ਸੀ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ ਕਿ ਇਨਾਮਾਂ ਦੇ ਦਾਊਦਾਂ ਨੂੰ ਕੋਈ ਫਿਕਰ ਪੈ ਗਿਆ ਹੋਵੇ ਕਿਉਂਕਿ ਸਰਕਾਰ ਦੀ ਵਕਾਲਤ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਬੋਲਾਂ ਨੂੰ ਅਣਸੁਣੇ ਕਰਨਾ ਮੁਸ਼ਕਲ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਇਨਾਮ ਦੀ ਇਸ ਮੰਜ਼ਿਲ ਤਕ ਪੁੱਜਣ ਦਾ ਕੋਈ ਹੋਰ ਵੀ ਰਾਹ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ ਜਾਂ ਕੋਈ ਹੋਰ ਲੈਣ ਦੇਣ। ਕਵੀ ਦੇਵ ਵੀ ਇਹ ਭਾਸ਼ਾ ਖੂਬ ਜਾਣਦਾ ਹੈ ਨਹੀਂ ਤਾਂ ਪੈਤੀਂ ਚਾਲੀ ਸਾਲ ਤੋਂ ਵਿਦੇਸ਼ ਰਹਿੰਦੇ ਕਵੀ ਨੂੰ ਚੁੱਪ ਕਰਾਉਣ ਲਈ ਦੁਜੈਲੇ ਦਰਜੇ ਦਾ ਇਨਾਮ ਹੈ ਹੀ। ਇਥੇ ਇਕ ਕਹਾਣੀ ਸੁਣਾਉਣੀ ਢੁਕਵੀਂ ਰਹੇਗੀ ਕਿ ਇਕ ਵਾਰ ਦੀ ਗੱਲ ਹੈ ਕਿ ਸਵਰਨ ਚੰਦਨ ਨੇ ਇਹ ਇਨਾਮ ਲੁੱਟਣ ਲਈ ਦਿੱਲੀ 'ਤੇ ਚੜ੍ਹਾਈ ਕਰ ਲਈ, ਵੱਡ ਅਕਾਰੀ ਨਾਵਲ 'ਕੰਜਕਾਂ' ਵੀ ਲਿਖ ਲਿਆ, ਹੋਰ ਵੀ ਇਨਾਮਾਂ ਦੀ ਸਾਰੀ ਭਾਸ਼ਾ ਸਿਖ ਲਈ ਪਰ ਗੱਲ ਨਾ ਬਣੀ। ਕਾਰਨ ਇਹ ਕਿ ਪੇਂਡੂੰ ਬੰਦਾ ਸੀ ਗਾਲ਼ ਕੱਢਣੀ ਨਹੀਂ ਛੱਡ ਸਕਿਆ ਤੇ ਦੂਜੀ ਖੁਣਸ ਤੋਂ ਛੁਟਕਾਰਾ ਨਾ ਪਾ ਸਕਿਆ। ਖੁਣਸ ਤੇ ਗਾਲ਼ ਇਨਾਮਾਂ ਦੀ ਭਾਸ਼ਾ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਨਹੀਂ ਹਨ, ਜੀ-ਹਜ਼ੂਰੀ ਇਸ ਭਾਸ਼ਾ ਦੀ ਪਹਿਲੀ ਪੌੜੀ ਹੈ। ਕਾਸ਼ ਮੈਂ ਇਹ ਭਾਸ਼ਾ ਸਿਖ ਸਕਦਾ ਤੇ ਉਸ ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਦੇ ਸਵਾਲ ਦਾ ਕੋਈ ਢੁਕਵਾਂ ਉੱਤਰ ਦੇ ਸਕਦਾ। ਪਰ, ਪਰ ਇਥੇ ਮੈਂ ਸੋਚਦਾ ਹਾਂ ਕਿ ਇਸ ਇਨਾਮ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਕੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਸਵਾਲ ਹੈ ਕਿ ਕੀ ਭਾਊ ਵਰਿਆਮ ਸੰਧੂੰ ਇਨਾਮ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਕੋਈ ਵਧੀਆ ਕਹਾਣੀ ਲਿਖ ਸਕਿਆ, ਪ੍ਰੇਮ ਪ੍ਰਕਾਸ਼, ਮੋਹਨ ਭੰਡਾਰੀ, ਵਿਰਕ ਬਗੈਰਾ ਕੀ ਹੋਰ ਵੀ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਲੇਖਕ ਇਸ ਕੈਟਾਗਰੀ ਵਿਚ ਆਉਂਦੇ ਹਨ। ਦੋਸਤੋ, ਇਹ ਇਨਾਮ ਕੁਝ ਵੀ ਨਹੀਂ, ਵੱਡੀ ਗੱਲ ਹੈ ਲਿਖਦੇ ਰਹਿਣਾ, ਦਿਲ ਦੀ ਧੜਕਣ ਦਾ ਕਾਇਮ ਰਹਿਣਾ।