ਪੰਜਾਬੀ ਨਾਵਲਕਾਰੀ ਦੇ ਮਸਲੇ

ਕਵਿਤਾ ਸਾਹਿਤ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਪੁਰਾਣਡ ਜਾਨਰ ਹੈ, ਉੁਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਨਾਵਲ ਆਉਂਦਾ ਹੈ। ਕਹਾਣੀ, ਮਿੰਨੀ ਕਹਾਣੀ ਜਾਂ ਮਿੰਨੀ ਕਵਿਤਾ ਤਾਂ ਲੇਖਕਾਂ ਨੇ ਆਪਣੀ ਸਹੂਲਤ ਲਈ ਬਣਾਏ ਜਾਨਰ ਹਨ, ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤ ਵਿਚ ਇਹ ਪੂਰੇ ਮਕਬੂਲ ਹੋ ਚੁੱਕੇ ਹਨ ਭਾਵੇਂ ਕਿ ਪੱਛਮੀ ਸਾਹਿਤ ਵਿਚ ਉਸ ਤਰੀਕੇ ਨਾਲ ਨਹੀਂ ਅਪਣਾਏ ਗਏ। ਪੱਛਮੀ ਨਾਵਲਕਾਰ ਕਹਾਣੀ ਨੂੰ ਫਿਲਿਰ ਦੇ ਤੌਰ ਤੇ ਵਰਤਦੇ ਸਨ ਜਿਵੇਂ ਚਲਦੇ ਗੀਤ ਵਿਚ ਵਕਫੇ ਨੂੰ ਭਰਨ ਲਈ ਕੋਈ ਵਾਧੂ ਜਿਹਾ ਔਰਗਨ ਵਜਾ ਦਿਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਨਾਵਲਕਾਰ ਜਦੋਂ ਵਿਹਲਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਕਹਾਣੀ ਲਿਖ ਲੈਂਦਾ ਹੈ। ਸਾਡੇ ਵੱਡੇ ਨਾਵਲਕਾਰ ਨਾਨਕ ਸਿੰਘ ਤੇ ਜਸਵੰਤ ਕੰਵਲ ਵੀ ਇਵੇਂ ਕਰਦੇ ਰਹੇ ਹਨ। ਪੱਛਮੀ ਸਾਹਿਤ ਦੇ ਮੁਕਾਬਲੇ ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤ ਵਿਚ ਕਹਾਣੀ ਤਰੱਕੀ ਕਰ ਗਈ ਹੈ। ਨਾਵਲ ਆਪਣਾ ਪਹਿਲਾਂ ਵਾਲਾ ਮੁਕਾਮ ਗੁਆ ਚੁੱਕਾ ਹੈ। ਨਾਨਕ ਸਿੰਘ ਤੇ ਕੰਵਲ ਪੰਜਾਬੀ ਨਾਵਲ ਨੂੰ ਤਰੱਕੀ ਦੀਆਂ ਉਚਾਣਾਂ ਵਲ ਲੈ ਕੇ ਗਏ ਹਨ। ਇਹਨਾਂ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਗੁਰਦਿਆਲ ਸਿੰਘ ਨੇ ਨਾਵਲਕਾਰੀ ਨੂੰ ਯਥਾਰਥਵਾਦੀ ਮੋੜ ਦੇ ਕੇ ਸਥਾਪਤ ਕੀਤਾ ਪਰ ਉਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਅਣਖੀ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਬਲਦੇਵ ਸਿੰਘ ਤੇ ਹੁਣ ਹਰਮਿੰਦਰ ਚਾਹਲ ਤਕ ਨਾਵਲ ਦਾ ਗਰਾਫ ਡਿਗਿਆ ਹੀ ਹੈ। ਇਸ ਦਾ ਮਤਲਵ ਇਹ ਨਹੀਂ ਕਿ ਨਾਵਲ ਲਿਖਿਆ ਨਹੀਂ ਜਾ ਰਿਹਾ, ਨਾਵਲ ਤਾਂ ਥੋਕ ਦੇ ਭਾਅ ਲਿਖਿਆ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ ਪਰ ਉਸ ਦੀ ਪੱਧਰ ਉਹ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਕੋਈ ਵੀ ਸਾਹਿਤਕ ਰਚਨਾ ਪੜਦਿਆਂ ਦੋ ਗੱਲਾਂ ਸਾਹਮਣੇ ਆਂਉਂਦੀਆਂ ਹਨਃ ਕੀ ਕਿਹਾ ਤੇ ਕਿਵੇਂ ਕਿਹਾ। ਦੋਨੋਂ ਹੀ ਮਹਤੱਵਪੂਰਨ ਹਨ। ਪੰਜਾਬੀ ਨਾਵਲਕਾਰੀ ਨੂੰ ਇਸ ਵਕਤ ਇਹਨਾਂ ਦੋਨੋਂ ਮਸਲਿਆਂ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਹੈ। 'ਕੀ ਕਿਹਾ' ਤਾਂ ਬਹੁਤ ਹੀ ਵੱਡਾ ਮਸਲਾ ਹੈ। ਪੰਜਾਬੀ ਨਾਵਲ ਪੇਂਡੂ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਤੋਂ ਹੀ ਬਾਹਰ ਨਹੀਂ ਨਿਕਲ ਰਿਹਾ। ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ਲਿਖਿਆ ਜਾ ਰਿਹਾ ਪੰਜਾਬੀ ਨਾਵਲ ਨਵੇਂ ਸੰਵੇਦਨਾ ਨੂੰ ਫੜ ਸਕਣ ਵਿਚ ਫੇਹਲ ਹੋ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਪਿਛਲੇ ਦੋ ਦਹਾਕਿਆਂ ਵਿਚ ਸਾਡੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਬਹੁਤ ਬਦਲ ਗਈ ਹੈ। ਮਨੁੱਖ ਬਦਲ ਗਿਆ ਹੈ, ਰਿਸ਼ਤੇ ਬਦਲ ਗਏ ਹਨ। ਰਿਸ਼ਤਿਆਂ ਦੇ ਸਦੰਰਭ ਬਦਲ ਗਏ ਹਨ। ਨਵੇਂ ਰਿਸ਼ਤਿਆਂ ਨੂੰ ਦੇਖਣ ਲਈ ਨਜ਼ਰ ਵੀ ਬਦਲ ਗਈ ਹੈ ਪਰ ਇਹ ਗੱਲ ਸਾਡੇ ਨਾਵਲ ਵਿਚ ਨਹੀਂ ਆ ਰਹੀ। ਨਵੀਂ ਟੈਕਨੌਲਜੀ ਨੇ ਸਾਡੇ ਸਮੁੱਚੇ ਸਾਹਿਤ ਉਪਰ ਹੀ ਬਹੁਤਾ ਅਸਰ ਨਹੀਂ ਪਾਇਆ। ਕੋਈ ਸਮਾਂ ਸੀ ਕਿ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਸੀ ਕਿ ਨਵੀਂ ਤਬਦੀਲੀ ਨੂੰ ਗ੍ਰਹਿਣ ਕਰਨ ਵਿਚ ਵਕਤ ਲਗਦਾ ਹੈ ਪਰ ਹੁਣ ਅਜਿਹਾ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਇਹ ਕੰਪਿਊਟਰ ਯੁੱਗ ਹੈ, ਕੰਪਿਊਟਰ ਵਾਂਗ ਹੀ ਸਭ ਕੁਝ ਜਲਦੀ ਹੀ ਡਾਊਨਲੋਡ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਫੇਸ ਬੁੱਕ 'ਤੇ ਦੇਖਣ ਨੂੰ ਮਿਲਦਾ ਹੈ ਕਿ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਲੇਖਕ-ਲੇਖਕਾਵਾਂ ਵਿਆਹ ਬਿਨਾਂ ਬੱਚੇ ਪੈਦਾ ਕਰਨ ਦੀ ਵਕਾਲਤ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ, ਹੋਰ ਵੀ ਹੋ ਰਹੀਆਂ ਵੱਡੀਆਂ ਸਮਾਜਕ ਤਬਦੀਲੀਆਂ ਨੂੰ ਖਿੜੇ ਮੱਥੇ ਮਨਜ਼ੂਰ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ ਪਰ ਇਸ ਸਭ ਬਾਰੇ ਉੁਹਨਾਂ ਦੀਆਂ ਰਚਨਾਵਾਂ ਇਸ ਬਾਰੇ ਚੁੱਪ ਹਨ। ਇਸ ਵੇਲੇ ਪੰਜਾਬੀ ਨਾਵਲਕਾਰੀ ਵਿਚ ਨਵੇਂ ਵਿਸ਼ੇ ਲਿਆਉਣ ਦੀ ਲੋੜ ਹੈ। ਨਾਵਲਕਾਰ ਨੂੰ ਇਲਾਕਾਬਾਜ਼ੀ ਵਿਚੋਂ ਵੀ ਨਿਕਲਣ ਦੀ ਲੋੜ ਹੈ। ਸਾਡੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਨਾਵਲਕਾਰਾਂ ਨੇ ਨਾਵਲ ਲਿਖਦਿਆਂ ਆਪਣੇ ਦੁਆਲੇ ਦੇ ਸਾਲ ਦੇ ਖੇਤਰ ਨੂੰ ਚਿਤਰਦਿਆਂ ਹੀ ਉਮਰ ਲੰਘਾ ਛੱਡੀ। ਇਹ ਨਹੀਂ ਕਿ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਪਤਾ ਹੀ ਨਾ ਹੋਵੇ ਕਿ ਬਾਹਰ ਵੀ ਦੁਨੀਆਂ ਵਸਦੀ ਹੈ ਪਰ ਉਹਨਾਂ ਸ਼ਾਇਦ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਹੀ ਨਹੀਂ ਕੀਤੀ। ਸ਼ਾਇਦ ਸਾਡੇ ਪੁਰਾਣੇ ਅਲੋਚਕਾਂ ਦੀ ਸਲਾਹ, ਕਿ ਵਧੀਆ ਨਾਵਲ ਸਿਰਫ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਪਿੰਡਾਂ ਬਾਰੇ ਹੀ ਲਿਖਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ, ਹਾਲੇ ਵੀ ਲੇਖਕਾਂ ਦੇ ਮਨ ਵਿਚ ਘਰ ਕਰੀ ਬੈਠੀ ਹੈ। ਜਾਂ ਫਿਰ ਅਜ ਦਾ ਨਾਵਲਕਾਰ ਮਿਹਨਤ ਕਰਨ ਤੋਂ ਡਰਦਾ ਹੈ। ਪੰਜਾਬੀ ਵਿਚ ਲਿਖਣ ਦਾ ਆਰਥਿਕ ਲਾਭ ਤਾਂ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਹੁੰਦਾ, ਜਿਹੜੇ ਇੱਕਾ ਦੁੱਕਾ ਲਾਭ ਹੁੰਦੇ ਵੀ ਸਨ ਉੁਹ ਵੀ ਗਰੁੱਪ ਬਣਾ ਕੇ ਵੰਡ ਲਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ, ਸ਼ਾਇਦ ਇਸੇ ਕਰਕੇ ਲੇਖਕ ਸੋਚਦਾ ਹੋਵੇ ਕਿ ਛੱਡੋ ਮਿਹਨਤ ਕਰਨੇ ਨੂੰ। ਚਲੋ, ਕਾਰਨ ਹੋਵੇ ਪਰ ਮੈਂ ਸੋਚਦਾ ਹਾਂ ਕਿ ਇਹਨਾਂ ਨਾਵਲਕਾਰਾਂ ਨੂੰ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ਕਿ ਜੇ ਲਿਖਣਾ ਹੈ ਤਾਂ ਮਿਹਨਤ ਨਾਲ ਲਿਖਣ, ਨਵੇਂ ਵਿਸ਼ੇ ਲਿਆਉਣ, ਨਵੀਂ ਸੰਵੇਦਨਾ ਨਾਲ ਦੋ-ਚਾਰ ਹੋਣ। ਨਾਵਲਕਾਰੀ ਕਰਦਿਆਂ ਦੂਜਾ ਮਸਲਾ ਹੈ ਕਿ 'ਕਿਵੇਂ ਕਿਹਾ' ਵੀ ਬਹੁਤ ਮਹਤੱਵਪੂਰਨ ਹੈ ਸਗੋਂ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਪੱਛਮੀ ਅਲੋਚਕ ਤਾਂ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ਕਿ ਅਸਲ ਮਸਲਾ ਹੀ 'ਕਿਵੇਂ ਕਿਹਾ' ਦਾ ਹੈ। ਨਾਵਲਕਾਰ ਰਿਵਾਇਤੀ ਲਿਖਣ ਦੇ ਤਰੀਕੇ ਨੂੰ ਛੱਡ ਕੇ ਨਵਾਂ ਤਰੀਕਾ ਅਪਣਾਉਣ ਤੋਂ ਡਰਦੇ ਹਨ। ਇਸ ਬਾਰੇ ਮੈਂ ਸੋਚਦਾ ਹਾਂ ਕਿ ਪੰਜਾਬੀ ਲੇਖਕ ਕੋਲ ਗੁਆਉਣ ਲਈ ਕੁਝ ਨਹੀਂ ਹੈ, ਜੇ ਉਹ ਨਵੇਂ ਨਵੇਂ ਪ੍ਰਯੋਗ ਕਰੇਗਾ ਤਾਂ ਕੁਝ ਖਾਟੇਗਾ ਹੀ। ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ ਕਿ ਦੂਜਿਆਂ ਦਾ ਮਾਰਗ ਦਰਸ਼ਕ ਹੀ ਬਣ ਜਾਵੇ। ਸਮੁੱਚੇ ਤੌਰ 'ਤੇ ਪੰਜਾਬੀ ਦੇ ਨਾਵਲਕਾਰ ਦੇ ਮੋਢਿਆਂ ਉਪਰ ਇਸ ਵੇਲੇ ਵੱਡੀ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀ ਹੈ।
ਫੇਸ ਬੁੱਕ ਦਾ ਮੈਂ ਮੂਕ ਦਰਸ਼ਕ ਹਾਂ। ਬਹੁਤ ਖੁਸ਼ੀ ਦੀ ਗੱਲ ਹੈ ਕਿ ਹਰ ਵੇਲੇ ਵੀਹ ਪੱਚੀ ਲੇਖਕ ਫੇਸ ਬੁੱਕ 'ਤੇ ਹਾਜ਼ਰ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਇਹ ਕਿਸੇ ਸਾਹਿਤ ਸਭਾ ਦੀ ਮੀਟਿੰਗ ਵਾਲੀ ਗੱਲ ਹੀ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਕਿਸੇ ਲੇਖਕ ਨਾਲ ਗੱਲ ਨਾ ਵੀ ਹੋਵੇ ਪਰ ਉਸ ਦੀ ਹਾਜ਼ਰੀ ਹੀ ਬਹੁਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਵਿਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿਚ ਦੂਰ ਦੁਰੇਡੇ ਵਸਦੇ ਲੇਖਕ ਤਾਂ ਹੁਣ ਹਰ ਰੋਜ਼ ਹੀ ਸਾਹਿਤਕ ਮਹਿਫਲਾਂ ਵਿਚ ਹਾਜ਼ਰ ਹੋਣ ਲਗੇ ਹਨ। ਕਈ ਉੁਸਾਰੂ ਬਹਿਸਾਂ ਵੀ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ ਤੇ ਕਈ ਫਜ਼ੂਲ ਵੀ। ਪਰ ਕਈ ਲੇਖਕਾਂ ਦੀ ਸ਼ਾਮਤ ਵੀ ਆ ਰਹੀ ਹੈ। ਪੰਜਾਬੀ ਦੇ ਆਮ ਲੇਖਕਾਂ ਵਲੋਂ ਵੱਡੇ ਲੇਖਕਾਂ ਲਈ ਗੁੰਡੇ, ਹਰਾਮੀ, ਕੁੱਤੇ ਲਫਜ਼ ਪੜ ਕੇ ਆਪਣੇ ਲੇਖਕ ਹੋਣ 'ਤੇ ਸ਼ਰਮ ਵੀ ਆਉਣ ਲਗਦੀ ਹੈ।